Al meer dan twintig jaar bood deze locatie naast station Utrecht Centraal een veilige plek aan mensen met een verslaving aan alcohol of harddrugs. Een plek waar middelengebruik gereguleerd en begeleid plaatsvindt, en daardoor minder in de openbare ruimte. Stichting De Tussenvoorziening zette zich hier lange tijd in voor deze kwetsbare doelgroep.
Daarbij liepen verblijf en gebruik van middelen in het pand door elkaar heen, vanuit de verblijfplekken was zicht op het gebruik van middelen mogelijk, en andersom. De Tussenvoorziening schreef in het kader van een gemeentelijke aanbesteding een vernieuwend beleidsplan: een duidelijke tweedeling tussen huiselijk verblijf en gecontroleerd gebruik. Want: van zien gebruiken, komt gebruiken. Bij een duidelijker scheiding is er meer ruimte voor begeleiding en daarmee stappen richting herstel. Aan ons de vraag: hoe maak je met fysieke configuratie van ruimtes dit beleid zo goed als kan mogelijk?
In nauwe samenwerking met opdrachtgever, gemeente, begeleiders en de doelgroep zelf hebben we een plan gemaakt waarin beide functies bestaan — zonder dat ze elkaar beïnvloeden. Een compact, complex project, waarin indeling, uitstraling en gebruik van het pand door verslaafden, begeleiders, beveiliging en professionele zorgpartijen zorgvuldig op elkaar afgestemd moesten worden.
Om de functies écht te kunnen scheiden, is het hele pand anders ingedeeld. De gebruiksruimtes zijn teruggebracht tot een aantal kleinere, onpersoonlijkere gebruiksruimtes, die “hufterproof” zijn vormgegeven. Kort verblijf, functioneel, beheersbaar. De woonkamer, keuken en zitplekken zijn juist ruim en uitnodigend opgezet – we brachten er meer daglicht, heldere zichtlijnen en zachtere materialen. De “woonruimte” is waar ontmoeting plaatsvindt, waar je mag zijn, waar herstel kan beginnen door contact met begeleiders. Door slimme ingrepen in de bestaande constructie – zoals het verstoppen van een windverband in een op maat gemaakte plantenbak – konden we de ruimte openbreken zonder de draagstructuur aan te tasten.
Het interieur hebben we georganiseerd rond vier met hout beklede blokken. Deze volumes herbergen ondersteunende functies, en zorgen tegelijk voor oriëntatie in de ruimte. Voor een doelgroep die zich soms in een andere bewustzijnstoestand bevindt, biedt deze vaste structuur houvast. De warme uitstraling van het hout geeft een huiselijk gevoel. In welke gemoedstoestand je ook binnenkomt: je weet waar je bent. Dat gevoel van overzicht en vertrouwen is essentieel, juist in een omgeving waar stabiliteit niet vanzelfsprekend is.
Bijna elke ontwerpbeslissing was een afweging tussen toezicht en autonomie, tussen veiligheid en huiselijkheid. De open keuken als symbool van zelfredzaamheid en wóónervaring, maar met afsluitbare messenlade. Een krap budget, en toch hebben alle ruimtes twee deuren, in verband met vluchtmogelijkheden in penibele situaties. De vraag was steeds: hoe maak je hoekjes en plekjes in een ruimte waar je je geborgen kunt voelen, terwijl er overzicht op alle plekken moet zijn? De verhoogde vloer van de beveiliging zorgt er voor dat ze over de halfhoge plantenbakken heen kunnen kijken; op de lagere vloer zit je tussen het groen. We zetten steeds kleine ontwerpgereedschapjes in om bij te dragen aan het gevoel dat je als gebruiker hier welkom bent — en niet slechts wordt getolereerd.
Het budget was, zoals dat vaak zo is in dit soort opgaven, niet ruim. Toch wilden we in de vormgeving ons stempel drukken. Door bijvoorbeeld in de sanitaire groepen creatief om te gaan met standaard, en daardoor betaalbare witte 15x15 tegeltjes, konden we toch iets maken dat net wat bijzonderder is. We ontwierpen patronen met standaard 15x15 cm witte tegels in glanzende én matte varianten. Een deel van de tegels werd gesneden – recht en schuin – om een verrassend ritme te creëren. Als bekroning zijn twee wanden voorzien van grote prints van geschilderde Utrechtse straatgezichten van bevriend kunstenaar Nico Heilijgers. Zo geven we deze doelgroep die hier “van de straat gehaald wordt”, letterlijk, een stukje straat terug — maar dan als kunst.
De verbouwing is in enkele zomerse weken gerealiseerd. Door tijdelijke units in de tuin te plaatsen -met alle projectmanagement van dien- bleef de opvang tijdens de werkzaamheden vrijwel volledig beschikbaar. We werkten intensief samen met Stichting De Tussenvoorziening, de gemeente Utrecht, bouwmanagementbureau Vaspro en bouwer Plegt Vos.
De dag voor oplevering gaven we een rondleiding aan vaste bezoekers van de locatie. Enkelen van hen kregen tranen in de ogen. “Is dit er echt voor míj?” vroegen ze.
Sinds de oprichting van USE architects zeggen wij dat we "voor de gebruikers ontwerpen". Dat was in dit project ironisch genoeg zeer dubbelzinnig. Maar niet veel vaker kwam het zo aan op echt ontwerptalent en het vermogen een opgave te doorgronden, om met een helder ontwerp die opgave alzijdig te kunnen beantwoorden.
Na het voltooien van de verbouwing van het pand zelf, en nadat de gebruikers hun intrede weer gedaan hadden, kon de tijdelijke huisvesting uit de tuin verwijderd worden. Daarmee ontstond ruimte voor een vormgegeven tuin, als verlengstuk van de functies binnen. Dus ook hier is een ruimte voor veilig gebruik van middelen, en daarnaast ruimte voor beleving van “het werkwoord wonen”. Een moestuinbak, die de gasten kunnen verzorgen, een plek om in de zon te zitten en buiten je maaltijd eten. Net zoals de meeste mensen in hun eigen huis doen.
